اصطلاح خودباوری در رشته های جامعه شناسی، روان شناسی و علوم تربیتی، کاربرد دارد. خودباوری حالت مثبت روحی و روانی است که در نتیجه احساس ارزشمندی در نفس انسان پدید می آید. خودباوری در فرهنگ اسلامی، با تعبیرهایی مانند علوّ همت، مناعت طبع، اعتماد به نفس و عزت نفس، یاد می شود. خودباوری انسانی، اولین گام در خودشناسی است.

خودباوری فردی عاملی علیه سست اندیشی و وابستگی بی دلیل به دیگران است. خودباوری سبب استقلال فکری و عزت نفس کامل و سازنده شخصیت یک فرد می شود.

خوی پسندیده عزت نفس یکی از پایه های اساسی شخصیت آدمی است. عزت نفس مایه آزادگی و علوّ همت است. افراد شریف و عزیزالنفس هرگز به ذلت و بندگی دیگران تن نمی دهند و سرمایه و شرافت و آزادگی خود را با هیچ متاع گران قیمتی معامله نمی کنند. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید:

اکْرِمْ نَفْسک عَنْ کلِّ دَنّیه وإنْ ساقَتَکَ إلی الرَغائِبِ فَانَّکَ لَنْ تَعتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عَوِضاً وَلا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَقَدْ جَعَلَکَ اللهُ حُرّاً.(نهج البلاغه نامه 31)

نفس خویش را عزیز شمار و به هیچ پستی تن مده، گرچه عمل پست، تو را به آرزوهایت برساند؛ زیرا هیچ چیز با شرافت نفس برابری نمی کند و هرگز به جای عزت از دست داده، عوضی هم مانند آن نصیب نخواهد شد. آزادگی را از کف مده و بنده و برده دیگران مباش که خداوند تو را آزاد قرار داده است.

عزت نفس برای همه مردم، در همه شئون زندگی فردی اجتماعی، مادی و معنوی و همچنین در تمام ادوار حیات، از دوران کودکی و جوانی تا ایام میان سالی و پیری، یکی از ارکان اساسی خوش بختی و سعادت است. خانواده هایی که اعضای آن با عزت نفس و شرافت اخلاقی خو گرفته و به پستی و فرومایگی آلوده نشده اند، از بسیاری از گناهان و پلیدی های اخلاقی که منشأ فساد و تیره روزی است، منزه و مبری هستند.

امام علی(ع) در حدیث دیگری می فرماید: «مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُه لَمْ یَهْنِهِا بِالْمَعْصِیَهِ؛ کسی که نفس شرافتمند و باعزت دارد، هرگز آن را با پلیدی گناه، خوار و پست نخواهد ساخت».

تربیت صحیح اطفال و پرورش صفات پسندیده در نهاد آنان یکی از وظایف اسلامی و اجتماعی پدران و مادران است. والدین مکلفند فرزندان خویش را به پاکی و نیکی تربیت کنند و عملاً آنها را افرادی شایسته و با فضیلت بار آوردند.

امام حسین(ع) در حدیثی می فرماید:

وَامّا حَقِ وَلَدِکَ فَتَعْلَمْ اِنَّهُ مِنْکَ وَ مُضافٌ إلَیْکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا بِخَیْرِهِ وَشَرِّهِ وِإنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وَلیِّهِ … فَاعْمَلْ فِی اَمْرِهِ عَمَلٌ الْمُتْزَیَنِ بِحُسْنِ اِثَرِهِ عَلَیْهِ فِی عاجِلِ الْدُنْیا الْمُغَدَرِ اِلی فِیْمَا بَیْتِکَ وَبَیْنِهِ بِحُسْنِ الْقِیامَ عَلَیْهِ وَلا خَذْلُهُ مِنْهُ.

حق فرزندت بر تو این است که بدانی وجود او از تو و نیک و بدش در این جهان، وابسته به توست و با دارا بودن قدرت واسطه پدری، مسئول تربیت وی هستی. باید رفتار تو درباره فرزندت هم مانند رفتار مربی شایسته ای باشد که تربیت صحیحش در این جهان، مایه زیبایی و جمال اخلاقی فرزند گردد و در پیشگاه الهی، دلیل وظیفه شناسی اش باشد.

خودباوری انسانی، اولین گام در خودشناسی است. خودباوری فردی عاملی علیه سست اندیشی و وابستگی بی جهت به دیگران است. خودباوری سبب استقلال فکری و عزت نفس کامل و سازنده یک فرد می شود.

دین مبین اسلام بر عزت نفس، تأکید و ذلت نفس را سرزنش می کند و با نگرش مثبت به انسان و ارائه روش هایی، احساس عزت نفس را در انسان بارور سازد.

روان شناسان و جامعه شناسان نیز عزت نفس مثبت را هسته مرکزی سازگاری اجتماعی می دانند. صاحب نظران مسائل روانی و اجتماعی، مانند ویلیام جیمز، جرج هربرت مید و چارلز هورتون کولی، مباحثی اساسی درباره عزت نفس دارند.

خودباوری، به تعبیر روشن تر، عبارت از احساس ارزشمند بودن است. حس خودباوری نوجوانان تا اندازه ای متغیر است؛ به این معنا که در زمان های مختلف، بر حسب رویدادها، افراد و تجربیاتی که وی را تحت تأثیر قرار می دهند، تغییر می کند.

خانواده مهم ترین نهادی است که می تواند در خودباوری افراد جامعه اثر داشته باشد. کودک از همان ابتدا به رفتارهای پدر و مادر خود دقت می کند. اگر پدر و مادر خودباور باشند، کودک نیز از این خودباوری والدین، الگو می گیرد و خودباور بار می آید.

منبع:کتاب رسانه و نقش خانواده در تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی